Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Επαναληπτικές Πανελλήνιες 2011 [Ελεύθερος χρόνος]

Tom Mc Nemar

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Επαναληπτικές Πανελλήνιες 2011 [Ελεύθερος χρόνος]  

Ένα γενικό χαρακτηριστικό της εποχής μας είναι το κυνήγι του χρόνου. Όλοι τρέχουν, λαχανιάζουν, αγωνιούν και πάντοτε έχουν την αίσθηση ότι δεν πρόφτασαν κάτι. Αυτή η παραφροσύνη του καιρού μας, που μας σπρώχνει συνεχώς πίσω από το χρόνο, μας εμπλέκει μέσα στη ροή του χρόνου και μας αφαιρεί τη χαρά να συνυπάρχουμε με το χρόνο (συμβαδίζοντας και συνυπάρχοντας με άνεση), εκμηδενίζει τον άνθρωπο ως προσωπικότητα και ως ανθρώπινη ουσία.

Είναι έτσι φτιαγμένη η δομή του δημόσιου και ιδιωτικού μας βίου, ώστε να παγιδεύεται ο άνθρωπος μέσα στα αντικείμενα και στις απασχολήσεις. Λες και βάλαμε όλη την τέχνη και τη σοφία μας στο να συνθλίψουμε τους εαυτούς μας. Ο άδειος από τις ασχολίες χρόνος, που θα είναι δικός μας αποκλειστικά, είναι ή ελάχιστος ή ανύπαρκτος. Δεν έχουμε καιρό να συναντηθούμε με τον εαυτό μας, να αναδιπλωθούμε και να ταξιδέψουμε μέσα μας, να ονειροπολήσουμε ή να νοσταλγήσουμε, να αποχωρισθούμε απ’ όλους τους εξωτερικούς περισπασμούς, σε μια αποκλειστική συνάντηση με τον εαυτό μας.

Έτσι ο χρόνος χάνεται ερήμην μας και ανακαλύπτουμε ξαφνικά την απουσία του ή με υπομνήσεις επετείων ή με μνήμες που αναβιώνουν απροσδόκητα ή με συμπτώματα βιολογικής καταπόνησης και ανημποριάς. Και διαπιστώνουμε ξαφνικά πόσο εγκληματικά αποκοπήκαμε από πρόσωπα και πράγματα. Οι στιγμές που συνιστούν την ουσιαστική μας ζωή, με την πίκρα ή τη χαρά που περικλείουν, φεύγουν ανυποψίαστα και χάνονται ανεκπλήρωτες.

Δεν είναι μόνο η εμπλοκή μας μέσα σε μια ασθμαίνουσα εποχή και ο ρυθμός του βίου που μας συμπαρασύρουν στις δολιχοδρομίες¹ μιας πρωτοφανούς εξοντώσεως. Είναι και η παθολογία του καιρού μας που συμβάλλει στην εξαθλίωσή μας. Όλοι συνθλίβουμε τον ελάχιστο χρόνο που μας μένει, για να κατοχυρώσουμε την επαγγελματική και κοινωνική μας θέση. Ο ένας τρέχει στις δεξιώσεις, ο άλλος να εξασφαλίσει γνωριμίες, ο τρίτος στις υπηρεσίες για να «κυνηγήσει» τις υποθέσεις του, ένας άλλος να δικτυωθεί σε μια ομάδα ή έναν όμιλο που θα τον στηρίξει κ.λπ. Επιδιώκουν οι άνθρωποι θέσεις και πάλι άλλες θέσεις και συμμετοχές σε συμβούλια και σε επιτροπές, επιδιώκουν γνωριμίες, που κοστίζουν χρόνο και ταπείνωση, προσπαθούν να επιβάλουν ένα −συχνότατα− μίζερο εαυτό, που με άγχος βαδίζει στη φθορά.

Και όλα αυτά ξεκινούν (πέρα από την ανθρώπινη κενοδοξία) από μια αβεβαιότητα, από την ανασφάλεια του ανθρώπου. Και τρέχουν οι «τλήμονες θνητοί»² να εξασφαλίσουν εύνοιες και χρήμα. Και ο χρόνος εκδικείται για το θάνατό του. Και η εκδίκηση είναι βαριά και αναπότρεπτη.

Αριστόξενος Σκιαδάς, Διαπιστώσεις, Αθήνα 1977

(Διασκευή).

¹δολιχοδρομίες: αγώνες δρόμου μεγάλων αποστάσεων.

²τλήμονες θνητοί: ταλαίπωροι άνθρωποι.

Α1. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε (80-100 λέξεις).

Οι γοργοί ρυθμοί του σύγχρονου βίου στερούν από τον άνθρωπο την ευκαιρία να βιώσει με άνεση χρόνου τη ζωή του και υπονομεύουν τη δυνατότητα ανάπτυξης της προσωπικότητάς του. Η απουσία, άλλωστε, πραγματικά ελεύθερου χρόνου δεν επιτρέπει στο άτομο να συνομιλήσει με τον εαυτό του και να τον γνωρίσει ουσιαστικά. Ο χρόνος κάθε ατόμου χάνεται ανεπαίσθητα και το πέρασμά του γίνεται αίφνης αντιληπτό χάρη σε κάποια επέτειο ή ανάμνηση. Έτσι, το άτομο συνειδητοποιεί πως η ζωή του περνά ανεκμετάλλευτη, αφού το ίδιο έχει παγιδευτεί από το πλήθος των υποχρεώσεών του. Με το κυνήγι της επαγγελματικής ανέλιξης να κυριαρχεί, ο ελεύθερος χρόνος εκμηδενίζεται κι οι οδυνηρές συνέπειες αυτής της εκμηδένισης γίνονται αντιληπτές εκ των υστέρων.

Β1. Σε μία παράγραφο 80 − 100 λέξεων να αναπτύξετε το περιεχόμενο της παρακάτω περιόδου: Οι άνθρωποι επιδιώκουν γνωριμίες, που κοστίζουν χρόνο και ταπείνωση.

Η επαγγελματική πορεία του ατόμου έχει κεντρικό ρόλο στη ζωή του είτε βρίσκεται στο ξεκίνημα και προσπαθεί να διασφαλίσει μια θέση εργασίας είτε επιχειρεί να αναδειχθεί στο χώρο εργασίας του. Το τίμημα, ωστόσο, αυτών των επιδιώξεων είναι συχνά υψηλό, καθώς το άτομο αναγκάζεται πολλές φορές να υποβάλλει τον εαυτό του σε μια ταπεινωτική διαδικασία, προκειμένου να επιτύχει την εύνοια εκείνων που έχουν τη δύναμη να του προσφέρουν την αναγκαία στήριξη. Αναγκάζεται, δηλαδή, να συμπεριφέρεται απέναντί τους με δουλικότητα ή να τους προσεγγίζει με έναν υποκριτικά κολακευτικό τρόπο, ώστε εκείνοι να θελήσουν να τον βοηθήσουν. Συνάμα, βέβαια, όλες αυτές οι προσπάθειες διεύρυνσης του κύκλου γνωριμιών, γίνονται εις βάρος του ήδη περιορισμένου ελεύθερου χρόνου του ατόμου, οδηγώντας το στην εξουθένωση.  

Β2. α) Να βρείτε τη δομή της παραγράφου:

Είναι έτσι φτιαγμένη … εαυτό μας.

Θεματική περίοδος: Είναι έτσι φτιαγμένη η δομή του δημόσιου και ιδιωτικού μας βίου, ώστε να παγιδεύεται ο άνθρωπος μέσα στα αντικείμενα και στις απασχολήσεις.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Λες και βάλαμε όλη την τέχνη... σε μια αποκλειστική συνάντηση με τον εαυτό μας.

Κατακλείδα: ---

β) Να αναφέρετε δύο τρόπους με τους οποίους αναπτύσσεται η παράγραφος:

Δεν είναι μόνο η εμπλοκή μας … βαδίζει στη φθορά.

- Αίτιο / αποτέλεσμα: Αίτιο: η εμπλοκή μας μέσα σε μια ασθμαίνουσα εποχή και ο ρυθμός του βίου. Αποτέλεσμα: μας συμπαρασύρουν στις δολιχοδρομίες μιας πρωτοφανούς εξοντώσεως. Αίτιο: η παθολογία του καιρού μας. Αποτέλεσμα: συμβάλλει στην εξαθλίωσή μας. Αίτιο: για να κατοχυρώσουμε την επαγγελματική και κοινωνική μας θέση. Αποτέλεσμα: συνθλίβουμε τον ελάχιστο χρόνο που μας μένει.

- Παραδείγματα: Ο ένας τρέχει στις δεξιώσεις, ο άλλος να εξασφαλίσει γνωριμίες, ο τρίτος στις υπηρεσίες για να «κυνηγήσει» τις υποθέσεις του...

Β3. α) Να σχολιάσετε τη χρήση του α΄ πληθυντικού προσώπου από τον συγγραφέα.

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί α΄ πληθυντικό πρόσωπο προκειμένου να υποδηλώσει πως το εξεταζόμενο ζήτημα αφορά τόσο τους υπόλοιπους ανθρώπους, όσο και τον ίδιο προσωπικό· έχει, δηλαδή, καθολική διάσταση. Αίρεται, επίσης, η αίσθηση της αποστασιοποίησης που προκύπτει από το σύνηθες γ΄ πρόσωπο και το κείμενο αποκτά αίσθηση οικειότητας και αμεσότητας.

β) Να δώσετε μέσα από το κείμενο δύο παραδείγματα συγκινησιακής λειτουργίας της γλώσσας.

- Οι στιγμές που συνιστούν την ουσιαστική μας ζωή, με την πίκρα ή τη χαρά που περικλείουν, φεύγουν ανυποψίαστα και χάνονται ανεκπλήρωτες.

- Και τρέχουν οι «τλήμονες θνητοί» να εξασφαλίσουν εύνοιες και χρήμα. Και ο χρόνος εκδικείται για το θάνατό του. Και η εκδίκηση είναι βαριά και αναπότρεπτη.

Β4. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

παραφροσύνη, ανημποριάς, συνιστούν, ανεκπλήρωτες, επιδιώκουν.

παραφροσύνη: τρέλα

ανημποριάς: αδυναμίας, εξάντλησης, κατάπτωσης, ατονίας

συνιστούν: συγκροτούν, σχηματίζουν, αποτελούν

ανεκπλήρωτες: απραγματοποίητες

επιδιώκουν: επιζητούν, αναζητούν

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

εμπλέκει, αφαιρεί, ερήμην, συχνότατα, ανασφάλεια.

εμπλέκει: απεμπλέκει, απεγκλωβίζει  

αφαιρεί: προσφέρει, παρέχει, εξασφαλίζει

ερήμην: εκούσια

συχνότατα: σπανιότατα

ανασφάλεια: σιγουριά, βεβαιότητα

Γ1. Σε ένα άρθρο για την εφημερίδα του σχολείου σας να παρουσιάσετε τις συνέπειες της κακής διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου από τον σύγχρονο άνθρωπο και να διατυπώσετε προτάσεις για τη δημιουργικότερη αξιοποίησή του. (500−600 λέξεις).

Κίνδυνοι από την κακή διαχείριση του ελεύθερου χρόνου!

Υπό το βάρος των πολλαπλών υποχρεώσεων οι άνθρωποι της εποχής μας διαπιστώνουν συχνά πως έχουν ελάχιστο ελεύθερο χρόνο στη διάθεσή τους. Ελάχιστο χρόνο, δηλαδή, κατά τον οποίο μπορούν ελεύθερα να επιδοθούν σε δραστηριότητες επωφελείς και ευχάριστες για τους ίδιους. Ωστόσο, ενώ θα περίμενε κανείς πως θα αξιοποιούσαν τον ελεύθερο αυτό χρόνο με ιδιαίτερη προσοχή, οι περισσότεροι άνθρωποι τείνουν να τον σπαταλούν είτε σε ανούσιες ασχολίες είτε ακόμη και με τρόπο τέτοιο που λειτουργεί επιζήμια για την υγεία τους ή για την πνευματική τους καλλιέργεια.

1^ο ζητούμενο: Συνέπειες της κακής διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου

- Με τη σκέψη πως η πολυπόθητη «ξεκούραση» μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της πλήρους αδράνειας ή με κάποιον παθητικό τρόπο διασκέδασης, όπως είναι η παρακολούθηση εύπεπτων τηλεοπτικών προγραμμάτων, οι άνθρωποι χάνουν την ευκαιρία να προσφέρουν στον εαυτό τους ποιοτικά πνευματικά ερεθίσματα, που θα συνεισέφεραν στην καλλιέργειά τους και θα τους προσέφεραν μια βαθύτερη αίσθηση ικανοποίησης, χάρη στην επίγνωση πως ο χρόνος τους αξιοποιήθηκε ορθά. Καταλήγουν, έτσι, να σπαταλούν το χρόνο τους, χωρίς να αποκομίζουν κάποιο πνευματικό όφελος και χωρίς επί της ουσίας να απαλλάσσονται από το άγχος και την ένταση, αφού η ζητούμενη εκτόνωση επιτυγχάνεται πρωτίστως μέσα από δραστηριότητες που ενεργοποιούν τη σκέψη.

-  Η προτίμηση σε παθητικούς τρόπους διασκέδασης, όπως είναι η παρακολούθηση τηλεοπτικών προγραμμάτων, έχει αρνητικό αντίκτυπο στη σωματική υγεία των ατόμων, εφόσον η καθιστική ζωή και ο περιορισμός της αθλητικής δραστηριότητας υπονομεύουν δραστικά τη φυσική κατάσταση του ατόμου.

- Το άτομο αδυνατεί να οδηγηθεί στην αυτογνωσία, καθώς επιλέγει τρόπους διασκέδασης που του στερούν την ευκαιρία του αυτοελέγχου και της ουσιαστικής ενδοσκόπησης. Το γεγονός πως οποιαδήποτε προσπάθεια επανεξέτασης των πεπραγμένων του ή αποτίμησης της έως τώρα του πορείας, θα οδηγούσε το άτομο σε αρνητικά συμπεράσματα, καθιστά επώδυνο το ενδεχόμενο να αφιερώσει χρόνο στην εσωτερική αναζήτηση, γι’ αυτό και το αποφεύγει.

- Το άτομο στην προσπάθεια του να αποφύγει οποιοδήποτε περιθώριο χρόνου θα το ανάγκαζε να αντικρίσει την πραγματικότητα της ζωής του, καταφεύγει κάποτε ακόμη και σε ενασχολήσεις που είναι ιδιαιτέρως επιζήμιες για τη σωματική και πνευματική του υγεία. Έτσι, οι αρνητικές αυτές επιλογές μπορεί να περιλαμβάνουν ξενύχτια σε χώρους μαζικής διασκέδασης, καταφυγή στην υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ ή και στη χρήση ναρκωτικών ουσιών. Ενώ, για τις νεότερες ηλικίες, ένας συνήθης περισπασμός είναι η πολύωρη ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια που προσφέρουν μια επίφαση διασκέδασης, συνιστούν ωστόσο μια προφανή κατασπατάληση του πολύτιμου ελεύθερου χρόνου.

-  Με ζητούμενο πάντα την αποφυγή των απαιτητικών πνευματικών ενασχολήσεων ή τις στιγμές μόνωσης, κατά τις οποίες θα ήταν πιθανώς αναπόφευκτος ένας αυτοέλεγχος, το άτομο προτιμά να αφιερώσει το χρόνο του ακόμη και στη συναναστροφή με ανθρώπους κακής ποιότητας που λειτουργούν ως αρνητικά πρότυπα και το ωθούν σε ανούσιες ή και επιζήμιες επιλογές. Ως εκ τούτου, αντί να αξιοποιεί με ουσιαστικό τρόπο τον ελεύθερο χρόνο του και να ωφελείται σε πνευματικό και ηθικό επίπεδο, επιτυγχάνοντας τη διεύρυνση της πνευματικής του καλλιέργειας και τη βάθυνση της ηθικής του ποιότητας, το άτομο οδηγείται σε μια κατάσταση ψυχικής και πνευματικής παρακμής.

2^ο ζητούμενο: Προτάσεις για τη δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου

-  Ο ελεύθερος χρόνος μπορεί να αξιοποιηθεί για την πνευματική καλλιέργεια του ατόμου. Πέρα από την πρόσκτηση πρακτικών γνώσεων, το άτομο έχει την ευκαιρία να αφιερώσει χρόνο στην ενασχόληση με δραστηριότητες που θα επιτρέψουν τη βαθύτερη καλλιέργειά του, όπως είναι η μελέτη λογοτεχνικών ή άλλων βιβλίων, η παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων ή ποιοτικών κινηματογραφικών ταινιών, η επίσκεψη σε μουσεία ή σε εκθέσεις έργων τέχνης κ.λπ.

Οι ενασχολήσεις αυτές, που εντάσσονται σε ό,τι αποκαλούμε ψυχαγωγία, αποτελούν σημαντική πηγή πνευματικών και ψυχικών συγκινήσεων κι ερεθισμάτων, ικανών να διευρύνουν τόσο τη νοητική ικανότητα του ατόμου όσο και την ευαισθησία του. Το άτομο αποφεύγει, έτσι, την έμμονη ενασχόληση με το ένα γνωστικό αντικείμενο, που επιτάσσει η εξειδίκευση, και αποκτά την αναγκαία ευρύτητα ενδιαφερόντων, ώστε να είναι ένας ενεργός πολίτης με προβληματισμούς και κοινωνική ευαισθησία. Ενώ, έχει συνάμα την ευκαιρία να έρθει σ’ επαφή με έργα τέχνης που θα του προσφέρουν υψηλή αισθητική απόλαυση και γόνιμα ερεθίσματα σε σχέση με τις ποιότητες και τις αξίες που θα πρέπει να επιζητά στη ζωή του.

- Ο αθλητισμός συνιστά ιδανική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Μια σημαντικότατη μέριμνα για όλους τους ανθρώπους είναι -ή πρέπει να είναι- η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου για τη διασφάλιση της σωματικής υγείας και ευεξίας. Η άθληση είτε αυτή αφορά κάποια ήπια μορφή είτε κάποια εντονότερη σωματική δραστηριότητα, επιτρέπει όχι μόνο την άμεση εκτόνωση της πνευματικής έντασης αλλά και τη προάσπιση της καλής υγείας του ατόμου.

- Ο ελεύθερος χρόνος οφείλει να αξιοποιείται προς όφελος της κοινωνικότητας του ατόμου. Η κοινωνική ζωή κάθε ατόμου αποτελεί σημαντική πτυχή της ζωής του, καθώς μέσα από τις συναναστροφές με φίλους και φιλικά πρόσωπα έχει την ευκαιρία να μοιράζεται τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς του, να λαμβάνει τη σημαντική συναισθηματική στήριξη που προσφέρει η αποδοχή από ανθρώπους που εκτιμά, να βιώνει στιγμές ευτυχίας μέσα από κοινές δραστηριότητες και ενασχολήσεις, αλλά και να διαμορφώνει το πλαίσιο των γνωριμιών του που θα αποτελέσει μελλοντικά το πλαίσιο στήριξης στα πρώτα επαγγελματικά του βήματα.

- Ο ελεύθερος χρόνος προσφέρει την ευκαιρία της εσωτερικής αναζήτησης. Καίριο ζητούμενο για κάθε άνθρωπο είναι η προσπάθεια ελέγχου τόσο των πεπραγμένων του όσο και της συμπεριφοράς του απέναντι στους άλλους ανθρώπους, προκειμένου να έχει την ευκαιρία να βελτιώνει τον εαυτό του και να ερμηνεύει αντιδράσεις του ή συναισθήματά του που μοιάζουν κάποτε ξένα προς τον χαρακτήρα του. Η απουσία μιας τέτοιας διαδικασίας αυτοελέγχου οδηγεί το άτομο στην αλλοτρίωση και στην παγίωση αρνητικών συμπεριφορών, καθώς αποτυγχάνει να ανιχνεύσει εγκαίρως τα ελαττώματά του και τις ελλείψεις του.

- Ο ελεύθερος χρόνος επιτρέπει τη διαφυγή από τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Ένας σημαντικός παράγοντας που οδηγεί στην ψυχική κούραση και εξάντληση είναι η διαρκής επανάληψη των ίδιων δραστηριοτήτων και υποχρεώσεων, που προσδίδει μια αίσθηση μονοτονίας στη ζωή του ανθρώπου. Μέσα, επομένως, από την κατάλληλη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου το άτομο έχει την ευκαιρία να εμπλουτίζει την καθημερινότητά του με νέα ερεθίσματα και νέες παραστάσεις, αποδιώχνοντας τη φθοροποιό αίσθηση της ρουτίνας που δημιουργεί την επώδυνη αίσθηση πως η ζωή είναι μια αδιέξοδη επανάληψη των ίδιων πραγμάτων.

Γίνεται αντιληπτό, λοιπόν, πως υπάρχουν ποικίλες αρνητικές συνέπειες από την κακή διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, ικανές να υπονομεύσουν τόσο την πνευματική και ηθική ποιότητα του ατόμου, όσο και τη σωματική και ψυχική του υγεία. Αποτελεί, άρα, καίριας σημασίας ζητούμενο το να καθοδηγηθούν τα άτομα από πολύ νωρίς στο να υιοθετήσουν θετικούς και δημιουργικούς τρόπους αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου τους, ώστε να ωφελούνται από αυτόν και να επιτυγχάνουν τόσο τη βελτίωση του εαυτού τους όσο και τη διασφάλιση ενός ποιοτικού τρόπου διαβίωσης.

Κωνσταντίνος Καβάφης «Ποσειδωνιάται»

Κωνσταντίνος Καβάφης «Ποσειδωνιάται»

Ποσειδωνιάταις τοις εν τω Τυρρηνικώ κόλπω το μεν εξ αρχής Έλλησιν ούσιν εκβαρβαρώσθαι Τυρρηνοίς ή Pωμαίοις γεγονόσι και τήν τε φωνήν μεταβεβληκέναι, τά τε πολλά των επιτηδευμάτων, άγειν δε μιάν τινα αυτούς των εορτών των Ελλήνων έτι και νυν, εν η συνιόντες αναμιμνήσκονται των αρχαίων ονομάτων τε και νομίμων, απολοφυράμενοι προς αλλήλους και δακρύσαντες απέρχονται.

AΘΗΝAΙΟΣ

Την γλώσσα την ελληνική οι Ποσειδωνιάται

εξέχασαν τόσους αιώνας ανακατευμένοι

με Τυρρηνούς, και με Λατίνους, κι άλλους ξένους.

Το μόνο που τους έμενε προγονικό

ήταν μια ελληνική γιορτή, με τελετές ωραίες,

με λύρες και με αυλούς, με αγώνας και στεφάνους.

Κ’ είχαν συνήθειο προς το τέλος της γιορτής

τα παλαιά τους έθιμα να διηγούνται,

και τα ελληνικά ονόματα να ξαναλένε,

που μόλις πια τα καταλάμβαναν ολίγοι.

Και πάντα μελαγχολικά τελείων’ η γιορτή τους.

Γιατί θυμούνταν που κι αυτοί ήσαν Έλληνες —

Ιταλιώται έναν καιρό κι αυτοί·

και τώρα πώς εξέπεσαν, πώς έγιναν,

να ζουν και να ομιλούν βαρβαρικά

βγαλμένοι — ω συμφορά! — απ’ τον Ελληνισμό.

[1906]

Ο Αθηναίος ο Ναυκρατίτης στο έργο του «Δειπνοσοφισταί» αναφερόμενος στη μουσική τέχνη επισημαίνει πως οι άνθρωποι έχουν λησμονήσει το πόσο άρτια ήταν η εκτέλεση των έργων στο παρελθόν κι επιδοκιμάζουν πλέον ακόμη κι εκείνους του μουσικούς που εμφανώς είναι ατάλαντοι. Προκειμένου, μάλιστα, να στηρίξει την άποψή του καταφεύγει σε κάτι που είχε γράψει ο Αριστόξενος ο Ταραντίνος στο δικό του έργο «Σύμμεικτα Συμποτικά»: «Πράττουμε όμοια με τους ανθρώπους της Ποσειδωνίας που μένουν στον Τυρρηνικό Κόλπο, στους οποίους συνέβη ενώ ήταν αρχικά Έλληνες, να έχουν στο τέλος εκβαρβαριστεί τελείως και να έχουν γίνει Τυρρήνοι ή Ρωμαίοι και να έχουν αλλάξει τη γλώσσα τους και όλα τους τα έθιμα. Μια, όμως, ελληνική γιορτή τη διατηρούν ακόμη και σήμερα, στην οποία συγκεντρώνονται και αναθυμούνται τα αρχαία τους ονόματα και τις παραδόσεις τους, και θρηνούν την απώλειά τους ο ένας στον άλλον κι ύστερα, αφού έχουν κλάψει γι’ αυτά, αποχωρούν.» Ακριβώς σαν αυτούς, λέει ο Αριστόξενος, κι εμείς, τώρα πια που το θέατρο έχει εκβαρβαριστεί πλήρως και τώρα που η μουσική έχει καταστραφεί κι έχει εκχυδαϊστεί, θα απομείνουμε ελάχιστοι που θα φέρνουμε στη σκέψη μας το πώς ήταν κάποτε η μουσική.

Από το χωρίο αυτό ο Καβάφης κρατά μόνο την αναφορά του Αριστόξενου στους κατοίκους της Ποσειδωνίας και στην απώλεια της προγονικής τους γλώσσας και ταυτότητας. Ό,τι συγκινεί τον ποιητή είναι η θλίψη που αισθάνονταν εκείνοι οι άνθρωποι κάθε φορά που θυμούνταν πως κάποτε ήταν κι εκείνοι Έλληνες και γνώριζαν την ελληνική γλώσσα.  

«Την γλώσσα την ελληνική οι Ποσειδωνιάται

εξέχασαν τόσους αιώνας ανακατευμένοι

με Τυρρηνούς, και με Λατίνους, κι άλλους ξένους.»

Ο Καβάφης ξεκινά το ποίημά του δίνοντας -εύλογα- έμφαση στην ελληνική γλώσσα και στο γεγονός πως αυτή λησμονήθηκε από τους κατοίκους της Ποσειδωνίας λόγω του μακροχρόνιου συγχρωτισμού τους με άλλες εντόπιες εθνότητες. Πάγιο ζητούμενο για τον Καβάφη είναι να τιμάται η αξία της ελληνικής γλώσσας και να τονίζεται η ευρύτατη διάδοσή της που είχε επιτευχθεί είτε μέσω της δημιουργίας αποικιών, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση, είτε μέσω των εκτεταμένων κτήσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Έλληνας εκτός ελληνικού χώρου κι ο ίδιος γνωρίζει πολύ καλά την αγωνία των ανθρώπων να διατηρήσουν τη γλώσσα και τα έθιμά τους σ’ έναν ξένο τόπο· γνωρίζει πολύ καλά πόσο δύσκολο είναι ενώ βρίσκεσαι μακριά από την μητροπολιτική Ελλάδα να προσπαθείς να κρατήσεις αλώβητη την ελληνική σου ταυτότητα και να διασώσεις την από τόσο λίγους ομιλούμενη αυτή γλώσσα.

Η απώλεια της ελληνικής γλώσσας από τους κατοίκους της Ποσειδωνίας δεν αποτελεί για τον Καβάφη ένα μικρής σημασίας μεμονωμένο γεγονός, αλλά έναν ενδεχόμενο για πολλούς Έλληνες της διασποράς κίνδυνο που οφείλουμε να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας.      

«Το μόνο που τους έμενε προγονικό

ήταν μια ελληνική γιορτή, με τελετές ωραίες,

με λύρες και με αυλούς, με αγώνας και στεφάνους.»

Οι «Ποσειδωνιάται» έχουν λησμονήσει σχεδόν όλα όσα τους συνδέουν με την προγονική τους ταυτότητα, εκτός από μία ελληνική γιορτή, την οποία διατηρούν ακόμη και την γιορτάζουν με ωραίες τελετές, τις οποίες πλαισιώνουν με μουσική και αγώνες. Η ελληνική αυτή γιορτή, αν και προφανώς δεν μπορεί να «θεραπεύσει» την απώλεια της μητρικής τους γλώσσας και της εθνικής τους ταυτότητας, αποτελεί ωστόσο το ύστατο σημείο επαφής με το έθνος από το οποίο προέρχονται και με τον πολιτισμό του οποίου κάποτε αποτελούσαν ζωντανό κομμάτι.

«Κ’ είχαν συνήθειο προς το τέλος της γιορτής

τα παλαιά τους έθιμα να διηγούνται,

και τα ελληνικά ονόματα να ξαναλένε,

που μόλις πια τα καταλάμβαναν ολίγοι.»

Στο κλείσιμο της γιορτής αυτής οι κάτοικοι της Ποσειδωνίας συνήθιζαν να διηγούνται τα παλιά έθιμα του πολιτισμού τους και να ξαναλένε τα ελληνικά τους ονόματα, τα οποία όμως ελάχιστοι πια καταλάβαιναν. Έτσι, η ευφορία της γιορτής έδινε κάθε φορά τη θέση της στην επώδυνη συνειδητοποίηση πως απομακρύνονταν όλο και περισσότερο απ’ όλα εκείνα που κάποτε συνιστούσαν την εθνική και πολιτισμική τους ταυτότητα. Από τα έθιμα του παρελθόντος είχε απομείνει πια μια μακρινή ανάμνηση κι από την κάποτε μητρική τους γλώσσα είχαν απομείνει ελάχιστα ονόματα και λέξεις, που με δυσκολία λίγοι μόνο μπορούσαν να κατανοήσουν.

«Και πάντα μελαγχολικά τελείων’ η γιορτή τους.

Γιατί θυμούνταν που κι αυτοί ήσαν Έλληνες —

Ιταλιώται έναν καιρό κι αυτοί·

και τώρα πώς εξέπεσαν, πώς έγιναν,

να ζουν και να ομιλούν βαρβαρικά

βγαλμένοι — ω συμφορά! — απ’ τον Ελληνισμό.»

Η θλίψη των ανθρώπων της Ποσειδωνίας ήταν απολύτως δικαιολογημένη, αφού θυμούνταν πως κάποτε ανήκαν κι εκείνοι στο τόσο σημαντικό έθνος των Ελλήνων· πως ήταν κάποτε κι εκείνοι Έλληνες της Κάτω Ιταλίας, που κατέληξαν όμως να μιλούν και να ζουν βαρβαρικά. Όπως χαρακτηριστικά το εκφράζει ο ποιητής, ήταν Έλληνες που «ξέπεσαν», αφού εκβαρβαρίστηκαν κι έπαψαν να μιλούν την ελληνική γλώσσα και ν’ ακολουθούν τις ελληνικές παραδόσεις.

Θρηνούν, λοιπόν, εύλογα οι «Ποσειδωνιάται», καθώς αν και είχαν την ύψιστη τιμή να είναι βγαλμένοι απ’ τον Ελληνισμό, τώρα πια έχουν απολέσει την ξεχωριστή αυτή τους ταυτότητα κι έχουν γίνει ένα με τα υποδεέστερα ξένα έθνη της περιοχής. Σαφής εδώ η ιδιαίτερη αξία που αναγνωρίζει ο Καβάφης στην ελληνική ταυτότητα, την οποία συνδέει με το ανώτερο σημείο πολιτισμικής και πνευματικής ανάπτυξης. Κανένα έθνος δεν είχε κατορθώσει να οδηγηθεί σε ανάλογο επίπεδο πνευματικής ελευθερίας και κανένα έθνος δεν είχε φτάσει τη σκέψη του σε αντίστοιχα ύψη. Με τα λόγια του ίδιου του Καβάφη, από το ποίημά του «Επιτύμβιον Aντιόχου, βασιλέως Kομμαγηνής»:  

"Υπήρξεν έτι το άριστον εκείνο, Ελληνικός—

ιδιότητα δεν έχ’ η ανθρωπότης τιμιοτέραν·

εις τους θεούς ευρίσκονται τα πέραν."

Πέρα, πάντως, από την εξιδανικευμένη αυτή εικόνα που έχει δημιουργήσει ο Καβάφης για τον ελληνικό πολιτισμό -εικόνα που την βασίζει στα κορυφαία πνευματικά δημιουργήματα των Ελλήνων και στην αδιαπραγμάτευτη πρωτοκαθεδρία που αναγνώριζαν στην έννοια της ελευθερίας-, το μήνυμα που θέλει να περάσει με αυτό του το ποίημα εντοπίζεται στον κίνδυνο που υπάρχει για τους Έλληνες της διασποράς να χάσουν την επαφή τους με την ελληνική γλώσσα και τις αξίες του ελληνικού πολιτισμού. Οι Έλληνες που ζουν μακριά από την Ελλάδα έδιναν και δίνουν έναν δύσκολο αγώνα για να διαφυλάξουν τη γλώσσα τους και σε πολλές περιπτώσεις για να διασώσουν την ελευθερία που διακρίνει τη σκέψη τους, αφού είναι αναγκασμένοι να ζουν σε περιοχές όπου οι άνθρωποι δεν έχουν πια το πολύτιμο αυτό προνόμιο.     

Σημειώσεις του Γ. Π. Σαββίδη:

Λογία πηγή του ποιήματος είναι η επιγραφή από τον Αθηναίο (XIV, 632a), την οποία ο Καβάφης παραθέτει με παραλείψεις και δυσεξήγητες αλλοιώσεις. Το έθιμο που περιγράφει ο Αθηναίος τοποθετείται ανάμεσα στα τέλη του 4^ου αι. π.Χ. και στα 273 π.Χ.

Ποσειδωνιάται: οι ελληνικής καταγωγής κάτοικοι της Ποσειδωνίας, κοντά στο σημερινό Σαλέρνο· αρχικώς (περίπου 600 π.Χ.) ήταν άποικοι της επίσης ελληνικής αποικίας Συβάρεως, της οποίας οι κάτοικοι έγιναν παροιμιωδώς τρυφηλοί («Συβαρίται»). Στα 273 π.Χ. η Ποσειδωνία έγινε λατινική αποικία και μετονομάστηκε σε Paestum· ήταν διάσημη για τους ελληνικούς ναούς της, των οποίων επιβλητικά ερείπια σώζονται ακόμη.

Τυρρήνοι: η αρχαία ελληνική ονομασία των Ετρούσκων (περίπου 700 π.Χ.), των οποίων ο λαμπρός, ανεξιχνίαστος πολιτισμός σαρώθηκε οριστικώς από τους Ρωμαίους στα τέλη του 3^ου αι. π.Χ.

Ιταλιώται: Έλληνες της Κάτω Ιταλίας· λέγεται πως ο Καβάφης έπλασε την λέξη Αιγυπτιώτης κατ’ αναλογία προς το Ιταλιώτης.

Κωνσταντίνος Καβάφης «La Jeunesse blanche»

Jackson McGoldrick

Κωνσταντίνος Καβάφης «La Jeunesse blanche»

Η φιλτάτη, η άσπρη μας νεότης,

                        α η άσπρη μας, η κάτασπρη νεότης,

                που είν’ απέραντη, κ’ είναι πολύ ολίγη,

                σαν αρχαγγέλου άνω μας πτερά ανοίγει!...

                        Όλο εξαντλείται, όλο αγαπάει·

και λιώνει και λιγοθυμά εις τους ορίζοντας τους άσπρους.

A πάει εκεί και χάνεται εις τους ορίζοντας τους άσπρους,

                                για πάντα πάει.

                        Για πάντα, όχι. Θα ξαναγυρίσει,

                        θα επιστρέψει, θα ξαναγυρίσει.

                Με τα λευκά της μέλη, την λευκή της χάρι,

                θα έλθ’ η άσπρη μας νεότης να μας πάρει.

                        Με τα λευκά της χέρια θα μας πιάσει,

και μ’ ένα σάβανο λεπτό απ’ την ασπράδα της βγαλμένο,

με κάτασπρο ένα σάβανο απ’ την ασπράδα της βγαλμένο

                                θα μας σκεπάσει.

[1895]

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης αντικρίζει τη νεότητα ως την πλέον σημαντική περίοδο της ζωής των ανθρώπων, καθώς είναι εκείνη που προσφέρει την ευδαιμονική αίσθηση των άπειρων προοπτικών και δυνατοτήτων. Κάθε νέος έχει την ευκαιρία να θέσει στη ζωή του όσους και όποιους στόχους επιθυμεί, χωρίς να αισθάνεται την πίεση του χρόνου ή την ύπαρξη περιορισμών. Η αγαθή και αγνή νεότητα φροντίζει να του διασφαλίζει όλες τις αναγκαίες συνθήκες, προκειμένου να αφήνεται εκείνος απερίσπαστος στην επιδίωξη των ονείρων του. Του επιτρέπει, άλλωστε, να δοκιμάζει ξανά και ξανά νέες και διαφορετικές κατευθύνσεις στη ζωή του, μέχρι να νιώσει πως έχει επιλέξει εκείνη που του ταιριάζει περισσότερο.

Η φιλτάτη, η άσπρη μας νεότης,

                        α η άσπρη μας, η κάτασπρη νεότης,

                που είν’ απέραντη, κ’ είναι πολύ ολίγη,

                σαν αρχαγγέλου άνω μας πτερά ανοίγει!...

Ο Καβάφης αποκαλεί με έμφαση τη νεότητα άσπρη (άσπρη – κάτασπρη), καθώς επιδιώκει αφενός να τονίσει το στοιχείο της αγνότητας που τη χαρακτηρίζει κι αφετέρου να επισημάνει πως η νεότητα μοιάζει μ’ ένα άγραφο λευκό χαρτί, στο οποίο κάθε νέος μπορεί να γράψει τη δική του ιστορία, όπως ο ίδιος την επιθυμεί, χωρίς να παρεμποδίζεται από λάθη του παρελθόντος ή από επώδυνες μνήμες. Η νεότητα είναι αγνή, αφού η ψυχή των νέων δεν έχει γνωρίσει ακόμη την αλλοίωση εκείνη που επιφέρει ο χρόνος κι η ανάγκη. Οι πράξεις κάθε νέου έχουν ακόμη το χαρακτήρα του αθώου πειραματισμού και δεν είναι δόλια προσχεδιασμένες, όπως συχνά συμβαίνει στον κόσμο των ενηλίκων. Η νεότητα είναι κάτασπρη, αφού ο νέος άνθρωπος δεν έχει ακόμη διανύσει πολλά βήματα στο βίο του, κι έχει τέτοιο πλήθος επιλογών μπροστά του, ώστε δεν έχει ακόμα καθοριστεί αμετάκλητα η πορεία του.  

Η νεότητα μοιάζει να είναι απέραντη, ή τουλάχιστον έτσι τη βλέπουν οι ίδιοι οι νέοι, που έχουν για καιρό την αίσθηση πως τα περιθώρια χρόνου που τους παρέχονται είναι άπλετα, κι είναι ταυτόχρονα πολύ λίγη, αφού είναι τόση η ομορφιά της ζωής και τόσα εκείνα που μπορεί να βιώσει και να πετύχει κανείς στη ζωή του, ώστε μοιάζει να μην επαρκεί το διάστημα των νεανικών χρόνων.

Η αγαπημένη αυτή, άσπρη νεότητα ανοίγει τα φτερά της πάνω από τους νέους ανθρώπους σαν να είναι αρχάγγελος που θέλει να τους προστατέψει. Προφυλάσσει, άλλωστε, τους νέους από τον φόβο που νιώθουν οι ηλικιωμένοι, καθώς βλέπουν τα χρονικά τους περιθώρια να εξαντλούνται· τους προφυλάσσει κι από το φρικτό πρόσωπο της ζωής, όταν η αθωότητα των ανθρώπων υποχωρεί και δίνει τη θέση της στην απληστία, το φθόνο και το μίσος· τους προφυλάσσει κι από την οδυνηρή επίγνωση πως η διάρκειά της δεν είναι τόσο μεγάλη όσο φαντάζει στη σκέψη τους.

Όλο εξαντλείται, όλο αγαπάει·

και λιώνει και λιγοθυμά εις τους ορίζοντας τους άσπρους.

A πάει εκεί και χάνεται εις τους ορίζοντας τους άσπρους,

                                για πάντα πάει.

Η νεότητα, δοσμένη στο πάθος της για ζωή, διαρκώς εξαντλείται από τους ευτυχισμένους κόπους μιας ακατάπαυστης εσωτερικής έντασης, κι όλο αφήνεται στο παιχνίδι της αγάπης· λιώνει από πόθο και επιθυμία, και λιγοθυμά μπροστά στη θέα των όλο και περισσότερων δυνατοτήτων που ανοίγονται μπροστά της. Παρασύρεται από κάθε της νέα επιδίωξη, και συνεχίζει αδιάκοπα την πορεία της αναζητώντας έναν νέο κάθε φορά ενθουσιασμό ή μια νέα πρόκληση, μέχρι που, χωρίς κι ίδια να το συνειδητοποιήσει, χάνεται μέσα στους άσπρους ορίζοντες των τόσων ευκαιριών που έβλεπε μπροστά της.

                        Για πάντα, όχι. Θα ξαναγυρίσει,

                        θα επιστρέψει, θα ξαναγυρίσει.

                Με τα λευκά της μέλη, την λευκή της χάρι,

                θα έλθ’ η άσπρη μας νεότης να μας πάρει.

                        Με τα λευκά της χέρια θα μας πιάσει,

και μ’ ένα σάβανο λεπτό απ’ την ασπράδα της βγαλμένο,

με κάτασπρο ένα σάβανο απ’ την ασπράδα της βγαλμένο

                                θα μας σκεπάσει.

Η νεότητα αναλώνεται άθελά της στο κυνήγι μιας νέας κάθε φορά επιθυμίας ή αγάπης, μέχρι που χάνεται για πάντα, ή, όπως διορθώνει ο ποιητής, χάνεται μέχρι να έρθει η στιγμή που τελειώνει η ζωή του κάθε ανθρώπου, οπότε κι εκείνη επιστρέφει για να διεκδικήσει εκ νέου τα αλλοτινά παιδιά της και να τους προσφέρει τις ύστατες περιποιήσεις.

Με τα λευκά -αγνά- της χέρια, η νεότητα πιάνει κάθε άνθρωπο που πεθαίνει και τον τυλίγει η ίδια μ’ ένα κάτασπρο σάβανο, βγαλμένο από την ίδια της την ασπράδα. Η νεότητα επιστρέφει για να συλλέξει ένα προς ένα τα παιδιά της και να τα καθαγιάσει εκ νέου με τη δική της αγνότητα, όπως αγνά τα είχε κάποτε αφήσει. Η νεότητα γνωρίζει καλά τα λάθη που έκανε κάθε παιδί της· γνωρίζει τους συμβιβασμούς, τις υποχωρήσεις, τις αποτυχίες, γνωρίζει και τη μοχθηρότητα ή και το μίσος που κάθε ένα τους αισθάνθηκε, μα δεν τους καταλογίζει καμία ευθύνη. Η νεότητα γνωρίζει τις συνθήκες της ζωής και γνωρίζει πως τα παιδιά της ήρθαν αντιμέτωπα με την ανάγκη και τον πόνο· γνωρίζει πως αναγκάστηκαν να χάσουν την αγνότητά τους και να γίνουν σκληρά για να επιβιώσουν. Η νεότητα γνωρίζει ακόμη τα όνειρα και τις προσδοκίες που είχε κάθε παιδί της, και ξέρει καλά πόσο τα πόνεσαν οι διαψεύσεις κι οι ματαιώσεις. Έχει νιώσει τον πόνο τους και τα έχει συγχωρέσει, γι’ αυτό και επιστρέφει να τα σκεπάσει με το άσπρο της σάβανο, αναγνωρίζοντας πως είναι καιρός να επανέλθουν στην πρότερη αγνότητά τους, απαλλαγμένα πια από τις οδύνες και τις δυσκολίες της ζωής.

©Κωνσταντίνος Μάντης

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Επαναληπτικές Πανελλήνιες 2009 [Γλώσσα]

lehman_11

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Επαναληπτικές Πανελλήνιες 2009 [Γλώσσα]  

H γλώσσα είναι συνυφασμένη με την έκφραση του ανθρώπου, λειτουργία καθ’ εαυτήν σπουδαία στην ύπαρξή του, καθώς και με την από αυτήν υπηρετούμενη επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων.[...] Δεν είναι όμως η γλώσσα ο μόνος εκφραστικός τρόπος του ανθρώπου. Εκφραστικός τρόπος του ανθρώπου είναι και η άναρθρη φωνή, κάτι προγλωσσικό, είτε η εκφώνηση έρρυθμων ήχων, η γεννητική της μουσικής. Εκφραστικός τρόπος του ανθρώπου είναι και η κάπως ρυθμική δόνηση του σώματος, η γεννητική του χορού. Εκφραστικός τρόπος του ανθρώπου είναι και η χάραξη γραφήματος είτε η πλαστική διαμόρφωση κάποιου υλικού, απαρχές των εικαστικών τεχνών.

H γλώσσα, όμως, υπερέχει από τους άλλους αυτούς εκφραστικούς τρόπους του ανθρώπου. Η γλώσσα έχει το προνόμιο να εκφράζει τις επιτεύξεις της διάνοιας του ανθρώπου, απειροδύναμης στη δράση της προς γνώση του κόσμου και προς διεύθυνση της συμπεριφοράς του ανθρώπου και άρα προς συντήρηση της ζωής του. Η γλώσσα είναι κατ’ εξοχήν πρόσφορη προς επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, άρα και προς σύμπηξη1 και λειτουργία της κοινωνίας, απαραίτητης για τη συντήρηση της ζωής και την υπαρξιακή προαγωγή του ανθρώπου, καθώς και για τη δημιουργία και την ανάπτυξη και τη συντήρηση του πολιτισμού. Οι άλλοι εκφραστικοί τρόποι συμβάλλουν επικουρικά είτε συμπληρωματικά στην ύπαρξη του ανθρώπου, στον εμπλουτισμό της κοινωνίας και στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Ενώ χωρίς γλώσσα δεν υπάρχει κοινωνία, ούτε πολιτισμός.[...] Όποια έξοχη αξία και αν έχουν τα καλλιτεχνικά έργα του Φειδίου, υπέρτερη αξία έχουν τα με τη χρήση της γλώσσας υπηρετημένα ή και διαπλασμένα κάπως φιλοσοφικά έργα του Πλάτωνος. Η επιρροή, έστω έμμεσα, του λόγου του Πλάτωνος στην μετ’ αυτόν Ιστορία και στη σημερινή ζωή της ανθρωπότητας είναι πολύ ενεργότερη και βαθύτερη από την αντίστοιχη επιρροή της τέχνης του Φειδίου.[...]

Κάθε γλώσσα είναι καθρέφτισμα της νοοτροπίας και της ηθοτροπίας των ανθρώπων του οικείου λαού, αλλά και στοιχείο έκδηλο της διαφοριστικής του από τους «ξένους» λαούς ιδιοσυστασίας του. Είναι όμως και παιδαγωγός των ανθρώπων κάθε λαού η εθνική του γλώσσα, καθώς με την εκμάθηση και χρήση της η κάθε γενεά του εμβαπτίζεται κάπως στον πολιτισμό, τον δημιουργημένο από τις προηγούμενες γενεές του. Αποτελεί άρα για κάθε λαό η γλώσσα του κύριο πνευματικό αγαθό του. Και είναι πρώτιστο καθήκον των συγγραφέων και των δημοσιογράφων, ως υπεύθυνων για τη διαφύλαξη του εθνικού αυτού πλούτου η αδιάλειπτη μέριμνα προς ανεπιτήδευτη καλλιέπεια2, με ορθή χρήση των λέξεων και άψογη τήρηση των κανόνων της γραμματικής, της φιλοσοφικής αυτής νομοθεσίας της γλώσσας. Και αυτό ισχύει κατ’ εξοχήν, όταν πρόκειται για την υπό διάπλαση πάλι στην εποχή μας ελληνική γλώσσα, την δίκαια υμνημένη στην αρχαία μορφή της από τον Gibbon, ως «μουσικώτατη και γονιμώτατη γλώσσα...» και από τον Παλαμά [...] με στίχους του ποιήματος «Ασκραίος»: «τα λόγια της ευφραίνουν / των αηδονιών τα ονείρατα και των περιστεριών / και τους αλαφροΐσκιωτους μαγεύουν». Εξ άλλου, την ευλαβική φροντίδα για τη γλώσσα παραγγέλλει ο Διονύσιος Σολωμός, ο εμπνευσμένος αυτός αλαφροΐσκιωτος, με τη δήλωσή του «Μήγαρις3 έχω άλλο στο νου, πάρεξ4 ελευθερία και γλώσσα;».

Κωνσταντίνου Ι. Δεσποτόπουλου, Ακαδημαϊκού, Φιλοσοφία και θεωρία του πολιτισμού, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2001, σσ. 174-182.

1. σύμπηξη: στερεοποίηση, συγκρότηση

2. καλλιέπεια: η χάρη, η κομψότητα του λόγου

3. μήγαρις: μήπως

4. πάρεξ: εκτός

Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας περίληψη 90-110 λέξεων του κειμένου που σας δόθηκε.

Η γλώσσα ως μέσο έκφρασης του ανθρώπου καθιστά εφικτή την επικοινωνία, δεν αποτελεί όμως τον μόνο εκφραστικό του τρόπο. Παρόμοιο ρόλο επιτελούν η μουσική, ο χορός κι οι εικαστικές τέχνες. Η γλώσσα, βέβαια, υπερέχει όλων των άλλων τρόπων έκφρασης, καθώς μέσω αυτής φανερώνονται τα επιτεύγματα της ανθρώπινης σκέψης και διαπλάθεται η συμπεριφορά των ατόμων. Η γλώσσα, συνάμα, επιτρέπει τη δημιουργία κοινωνιών και την αρμονική τους λειτουργίας· φανερώνει τη νοοτροπία και το ήθος των ανθρώπων και συμβάλλει ώστε κάθε νέα γενιά να γνωρίζει τον πολιτισμό του τόπου της. Συνιστά, άρα, πολύτιμο αγαθό, γι’ αυτό και είναι χρέος κάθε θεράποντα του γραπτού λόγου η φροντίδα για τη διατήρηση της ομορφιάς και της ορθότητάς της, ιδίως όταν πρόκειται για μια υπό διαμόρφωση γλώσσα, όπως είναι η νέα ελληνική.

Β1. Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο 80-100 λέξεων το περιεχόμενο της φράσης του Διονυσίου Σολωμού, «Μήγαρις έχω άλλο στο νου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;»

Ο Διονύσιος Σολωμός τονίζει πως στη σκέψη του υπάρχουν διαρκώς τα δύο βασικά ζητούμενα για τον ελληνικό λαό· η ελευθερία κι η γλώσσα. Η ελευθερία ως το πρωταρχικό δικαίωμα των ανθρώπων να ζουν χωρίς να βρίσκονται υπό την εξουσία και τον έλεγχο κάποιου άλλου, κι η γλώσσα ως το μέσο εκείνο που επιτρέπει στα άτομα να επιτυγχάνουν την πνευματική τους απελευθέρωση. Είναι ιδιαιτέρως σημαντικό πως ο ποιητής τοποθετεί τη γλώσσα στο ίδιο επίπεδο με την εθνική ελευθερία, μιας και αναγνωρίζει την εξέχουσα αξία της. Η μελέτη της γλώσσας, άλλωστε, είναι ο μόνος τρόπος για την επίτευξη μιας ουσιαστικής πνευματικής καλλιέργειας των ατόμων· μιας καλλιέργειας που θα τους προσδώσει οξύτητα σκέψης και θα τους οδηγήσει στο να διεκδικήσουν επιτυχώς το σύνολο των δικαιωμάτων τους.

Β2. Να εντοπίσετε στο κείμενο δύο (2) περιπτώσεις επίκλησης στην αυθεντία.

Στο κλείσιμο του κειμένου ο συγγραφέας επικαλείται την αυθεντία δύο σημαντικότατων Ελλήνων ποιητών, προκειμένου να τεκμηριώσει την άποψή του σχετικά με την αξία της γλώσσας. Έχουμε, έτσι, την παράθεση στίχων από το ποίημα «Ασκραίος» του Κωστή Παλαμά, καθώς και μιας φράσης από τον «Διάλογο» του Διονύσιου Σολωμού.

Β3. α. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

ορθή, άναρθρη, δίκαια, υπεύθυνων, έμμεσα.

ορθή: λανθασμένη, εσφαλμένη

άναρθρη: έναρθρη

δίκαια: άδικα  

υπεύθυνων: ανεύθυνων

έμμεσα: άμεσα

β. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

επιρροή, προνόμιο, καθήκον, επικουρικά, μέριμνα.

επιρροή: επίδραση, επενέργεια, επηρεασμός

προνόμιο: πλεονέκτημα

καθήκον: χρέος

επικουρικά: βοηθητικά

μέριμνα: φροντίδα

Β4. α. Να βρείτε τρία (3) παραδείγματα μεταφορικής χρήσης του λόγου από το κείμενο που σας δόθηκε.

- Κάθε γλώσσα είναι καθρέφτισμα της νοοτροπίας και της ηθοτροπίας των ανθρώπων του οικείου λαού

- η κάθε γενεά του εμβαπτίζεται κάπως στον πολιτισμό

- ο Διονύσιος Σολωμός, ο εμπνευσμένος αυτός αλαφροΐσκιωτος

β. Χωρίς να αλλάξετε το μέρος του λόγου των παρακάτω λέξεων ή ονοματικών συνόλων να σχηματίσετε από μία δική σας πρόταση με τις λέξεις: παιδαγωγός, πρόσφορη, επιρροή της τέχνης, πνευματικό αγαθό.

- Ο Όμηρος υπήρξε παιδαγωγός όλων των Ελλήνων της αρχαιότητας.

- Θεώρησε πως η περίσταση ήταν πρόσφορη για ν’ αναφερθεί στη νέα του ιδέα.

- Η επιρροή της τέχνης συνιστά συχνά ένα δραστικό ερέθισμα για να επιδιώξουν οι νέοι την εμβάθυνση της πνευματικής τους καλλιέργειας.

- Η ποίηση αποτελεί ένα πολύτιμο πνευματικό αγαθό, καθώς επιτρέπει ιδίως στους νέους να βαθύνουν το ενδιαφέρον τους για τα συναισθήματα των συνανθρώπων τους.

Γ. Συχνά παρατηρείται στις μέρες μας χαμηλή ποιότητα γλωσσικής έκφρασης σε ποικίλες μορφές επικοινωνίας, προφορικής ή γραπτής. Ως μέλος της Βουλής των Εφήβων, σε γραπτή σας εισήγηση, να αιτιολογήσετε το παραπάνω φαινόμενο και να αναφερθείτε στην ξεχωριστή σημασία της γλωσσικής παιδείας για την προαγωγή του πνευματικού πολιτισμού.

Αξιότιμοι έφηβοι βουλευτές,

Στην εποχή μας ολοένα και συχνότερα διαπιστώνουμε πως τόσο οι νέοι όσο και αρκετοί από τους ενήλικες αδυνατούν να αξιοποιήσουν με επάρκεια τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας. Πρόβλημα που γίνεται εμφανές σε ποικίλες εκφάνσεις της καθημερινής επικοινωνίας, καθώς είτε πρόκειται για τα γραπτά κείμενα μαθητών είτε για την προφορική επικοινωνία μεταξύ ενηλίκων, η ποιότητα της γλωσσικής έκφρασης μοιάζει να υποχωρεί όλο και περισσότερο. Πρόκειται για το ανησυχητικό απότοκο μιας σειράς αιτιών που έχουν εξοστρακίσει την ενασχόληση με τη γλώσσα στο περιθώριο των ενδιαφερόντων τόσο των νέων όσο και των ενηλίκων.  

Σε ό,τι αφορά, κατ’ αρχάς, το χώρο της εκπαίδευσης παρατηρούμε πως η μελέτη της νέας ελληνικής γλώσσας ούτε έχει την κεντρική θέση που θα έπρεπε, ούτε γίνεται με την αναγκαία συστηματικότητα. Οι γραμματικές και συντακτικές δομές της γλώσσας διδάσκονται κυρίως στο πλαίσιο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, χωρίς να υπάρχει μέριμνα για μεταγενέστερη επανάληψή τους, με αποτέλεσμα οι μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, και κυρίως του Λυκείου, να αγνοούν πλήρως τους σχετικούς κανόνες. Ενώ, υπό την επίδραση ενός κακώς εννοούμενου ωφελιμιστικού πνεύματος, το γλωσσικό μάθημα αποκτά δευτερεύουσα σημασία απέναντι στα μαθήματα τεχνικού χαρακτήρα.  

Προφανής είναι, φυσικά, κι η επίπτωση που έχει η μείωση της επαφής των νέων με τη λογοτεχνία και το βιβλίο γενικότερα. Υπό την τυραννία της τηλεοπτικής οθόνης και του διαδικτύου οι νέοι απομακρύνονται ολοένα και περισσότερο από την ανάγνωση, γεγονός, μάλιστα, που βαρύνει τόσο τους γονείς όσο και το σχολείο, αφού δεν επιτυγχάνεται η μετάδοση στα παιδιά της απαραίτητης αγάπης για τη μελέτη και την ανάγνωση. Οι νέοι, άλλωστε, παρασύρονται από το γενικότερο χρησιμοθηρικό πνεύμα της εποχής που έχει προ πολλού απορρίψει την ενασχόληση με το βιβλίο ως οικονομικά ανώφελη, αφού δεν οδηγεί στη διασφάλιση κάποιας επικερδούς επαγγελματικής ενασχόλησης.

Οι νέοι επηρεάζονται, συνάμα, από την τηλεοπτική γλώσσα, όπως αυτή χρησιμοποιείται στα διαφημιστικά μηνύματα, αλλά και σε εκπομπές νεανικού περιεχομένου. Πρόκειται για μια γλώσσα ατελή, στην οποία κυριαρχούν τα λογοπαίγνια, η ανάμειξη ξένων γλωσσικών όρων, οι ελλιπείς διατυπώσεις, τα συντακτικά λάθη, η συνθηματολογία, αλλά και η χρήση περιορισμένου λεξιλογίου. Επιπροσθέτως, ιδιαιτέρως επιζήμια κρίνεται κι η επικοινωνία των νέων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου για λόγους συντομίας η γλώσσα αποκτά μια συντομογραφική ελλειπτική απόδοση, με τη χρήση συχνά λατινοελληνικού αλφαβήτου, που ενέχει τις δικές του ολέθριες συνέπειες στην ορθογραφία των λέξεων.

Παρά το πολυποίκιλο των παραγόντων που απομακρύνουν τους φυσικούς ομιλητές της γλώσσας από την ουσιαστική μελέτη της, θα πρέπει να γίνει αντιληπτό πως είναι αναγκαία μια δραστική προσπάθεια αντιμετώπισής τους, καθώς τα οφέλη που προκύπτουν από την ποιοτική γλωσσική παιδεία είναι κομβικής σημασίας για την προαγωγή του πνευματικού μας πολιτισμού.

Η σύνδεση της γλώσσας με τη συνολική ενίσχυση των πνευματικών και διανοητικών λειτουργιών του ατόμου είναι προφανής, υπό την έννοια πως ο γλωσσικός κώδικας αποτελεί βασικό φορέα σκέψης και συλλογισμών. Η διεύρυνση, επομένως, της γλωσσικής δεξιότητας του ατόμου, όπως και του λεξιλογίου του, προσφέρει το αναγκαίο υλικό για την επίτευξη νέων και πιο σύνθετων συλλογισμών, που ενισχύουν την αντιληπτική του ικανότητα. Με τη συνδρομή της γλώσσας, άλλωστε, το άτομο κατορθώνει να έρθει σε επαφή με τα πνευματικά δημιουργήματα παλαιότερων εποχών, αλλά και με το τρέχον γνωστικό υλικό των διαφόρων επιστημών, επιτυγχάνοντας τον εμπλουτισμό των γνώσεών του και φυσικά τη γενικότερη πνευματική του καλλιέργεια.

Η γλώσσα και ειδικότερα η μέσω αυτής δυνατότητα του διαλόγου καθιστά εφικτή την επικοινωνία, και άρα τη γνωριμία μεταξύ ατόμων, επιτρέποντας έτσι την κοινωνικοποίησή τους. Ενώ, μέσω του διαλόγου ενισχύεται κι η ικανότητα του ατόμου να διατυπώνει με ακρίβεια και πληρότητα τις απόψεις του. Η ανάγκη που προκύπτει κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης να παρουσιαστούν με σαφήνεια, αλλά και πυκνότητα, οι απόψεις του ατόμου, λειτουργεί ως κίνητρο για την ενεργή προσπάθεια πρόσκτησης των αναγκαίων λεκτικών και συλλογιστικών δεξιοτήτων. Παράλληλα, το άτομο καλούμενο να κατανοήσει και να αξιολογήσει την ποιότητα των επιχειρημάτων του συνομιλητή του, εξασκεί την κριτική του ικανότητα και αποκτά αφενός τη δυνατότητα να διατυπώνει, το ίδιο, αξιόλογα και αποτελεσματικά επιχειρήματα, και αφετέρου να εντοπίζει τα ευάλωτα σημεία της «αντίπαλης» επιχειρηματολογίας.

            Επιπλέον, η γλώσσα -και κυρίως ο γραπτός λόγος- συνιστά βασικό μέσο διατήρησης του πνευματικού πολιτισμού ενός έθνους, παρέχοντας τη δυνατότητα στις νεότερες γενιές να γνωρίσουν τόσο τη λογοτεχνική όσο και την ιστορική παράδοση του τόπου τους. Με αρχικό στόχο την ουσιαστικότερη μελέτη της ελληνικής γλώσσας οι νέοι μπορούν να έρθουν σ’ επαφή με το πλήθος των πνευματικών δημιουργημάτων του παρελθόντος και να ξεκινήσουν μια επωφελή «συζήτηση» με τις διανοητικές κατακτήσεις των προγενέστερων περιόδων του τόπου μας. Τα λογοτεχνικά, επιστημονικά και ιστορικά έργα του παρελθόντος μπορούν να αποτελέσουν το έναυσμα τόσο για μια βαθύτερη επικοινωνία με την πολιτισμική μας ταυτότητα όσο και για μια νέα προσπάθεια αξιοποίησης του πνευματικού μας πλούτου.

            Η γλωσσική παιδεία διαδραματίζει, λοιπόν, σημαίνοντα ρόλο στην πνευματική καλλιέργεια του ατόμου, καθώς του προσφέρει τα αναγκαία μέσα για την ενίσχυση της συλλογιστικής του ικανότητας. Ενώ, παράλληλα, επιτρέπει τη σε συλλογικό επίπεδο πρόοδο του πνευματικού πολιτισμού μιας χώρας, εφόσον καθιστά τα μέλη της ικανά να σημειώσουν αξιόλογα επιτεύγματα σε κάθε τομέα της επιστήμης και της τέχνης. Οφείλουμε, επομένως, να δώσουμε στη μελέτη της γλώσσας την κεντρική θέση που της αναλογεί στο χώρο της εκπαίδευσης και, συνάμα, να διατηρήσουμε ζωντανό το ενδιαφέρον όλων των πολιτών για το πολύτιμο αυτό εργαλείο μετάδοσης γνώσεων και πολιτισμού.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.